Σουγιάς, Φότσια, Μπλίκρα - Το αναδιπλούμενο μαχαίρι εργασίας των Βαλκανίων (εικόνες) - Γράφει ο Θόδωρος Κλωνάρας Α’ ΜΕΡΟΣ

Το μαχαίρι είναι ένα από τα πρώτα εργαλεία πολιτισμού που δημιούργησε ο άνθρωπος και το οποίο όλοι μας χρησιμοποιούμε καθημερινά. Κατασκευάστηκε από κάθε λογής υλικά: πέτρα, κόκκαλο,χαλκό,σίδηρο, ατσάλι. Άλλωστε η χρήση του υλικού ως πρώτη ύλη κατασκευής των εργαλείων έδωσε την ονομασία του σε κάθε φάση της ιστορίας του

ανθρώπου. Έτσι έχουμε λίθινη εποχή, εποχή του χαλκού και εποχή του σιδήρου κατα σειρά, για να φτάσουμε έπειτα στο ατσάλι. 

Ο άνθρωπος από τα μέταλλα χρησιμοποίησε πρώτα τον χαλκό και μετά τον σίδηρο, διότι ο πρώτος λιώνει κάτω από τους 1100 βαθμούς Κελσίου, ενώ ο σίδηρος πάνω από τους 1500 βαθμούς Κελσίου. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, όταν μιλάμε για εποχή του σιδήρου, μιλάμε για την εποχή που ο άνθρωπος έμαθε τον τρόπο να τον μετατρέπει σε χάλυβα (ατσάλι) και όχι όταν έμαθε να τον ελευθερώνει από τα μεταλλεύματα του. 

Ενώ λοιπόν ο αρχαίος τεχνίτης έλιωνε τον χαλκό στο καμίνι του και τον έχυνε σε καλούπια, ο σίδηρος κατακάθονταν στον πάτο του καμινιού του με τη μορφή ενός μαύρου σπόγγου. Αργότερα προσπάθησε να πυρακτώσει αυτόν τον μαύρο σπόγγο και να τον σφυρηλατήσει. Η τοποθέτηση του σιδήρου ξανά στο καμίνι με ξυλοκάρβουνο βοηθούσε τον άνθρακα του κάρβουνου να ποτίσει επιφανειακά τον σίδηρο και έτσι δημιουργούνταν ο χάλυβας, δηλαδή το ατσάλι ένα πιο σκληρό υλικό. 

Για να ολοκληρωθεί η κατεργασία του ατσαλιού έπρεπε να ανακαλύψει και την διαδικασία της βαφής-πυράκτωση και βύθιση σε υγρό- και της επαναφοράς -θέρμανση ξανά σε συγκεκριμένη θερμοκρασία 1). Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκαν τα χαλύβδινα εργαλεία και όπλα και εν προκειμένω τα μαχαίρια που μας ενδιαφέρουν. 

Στο μαχαίρι λοιπόν προκειμένου ο χρήστης να μπορέσει να το κρατήσει καλύτερα -αλλά και για λόγους αισθητικής- τοποθετήθηκαν διάφορα υλικά όπως πολύτιμα μέταλλα, ξύλο, κόκκαλο, κέρατο κλπ, εικόνα 1.

  Εικόνα 1. Μυκηναϊκό ξίφος με χρυσή λαβή

Κάποια στιγμή υπήρξε η ανάγκη ο άνθρωπος να μπορεί να μεταφέρει εύκολα το μαχαίρι του και τότε δημιουργήθηκε το αναδιπλούμενο μαχαίρι ή σουγιάς σήμερα. Αυτός είχε διάφορα σχήματα και λαβή από διάφορα υλικά. Υπάρχουν μαρτυρίες για αναδιπλούμενα μαχαίρια από το 600 π.χ. 

Εδώ όμως θα ασχοληθούμε με το αναδιπλούμενο μαχαίρι το οποίο επιβίωσε παραδοσιακά μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και το οποίο είχε ημικυκλική κεράτινη συνήθως λαβή. Το μαχαίρι αυτό χρησιμοποιήθηκε σαν εργαλείο των αγροτών και των κτηνοτρόφων και κάποια στιγμή εντάχθηκε και στην επίσημη φορεσιά τους. Ένα τέτοιο δείγμα βλέπουμε στην εικόνα 2 από τη Ρωμαϊκή εποχή. 

Εικόνα 2. Αναδιπλούμενο μαχαίρι Ρωμαϊκής Εποχής με μεταλλική λαβή.

Τα χρόνια κύλησαν και φτάσαμε στα νεώτερα χρόνια κατά τα οποία οι Οθωμανοί κατέκτησαν και κυβέρνησαν τα Βαλκάνια μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα. Στο χώρο των Βαλκανίων ζούσαν ειρηνικά δίπλα-δίπλα πολλές και διαφορετικές εθνότητες  με διαφορετικές κουλτούρες. Έλληνες, Τούρκοι, Σλάβοι, Βούλγαροι, Αλβανοί, Εβραίοι. 

Υπήρξε λοιπόν μία μείξη ηθών,εθίμων, τεχνών κλπ. Το αναδιπλούμενο μαχαίρι με ημικυκλική λαβή λοιπόν επιβίωσε -αυτή τη φορά με κεράτινη λαβή-και χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα-ο παππούς μου είχε δύο, το ένα πάντα μαζί του- όταν τα ξένα βιομηχανοποιημένα προϊόντα πια κατέκλυσαν και την Ελλάδα. 

Τοπικοί μάστοροι λοιπόν χρησιμοποιώντας το ατσάλι και το κέρατο, μεταξύ άλλων εργαλείων, δημιουργούσαν και τον επονομαζόμενο πλέον σουγιά, μπλίκρα, φότσια ή φ΄καρομάχαιρο εικ.3.

Εικ. 3. Σουγιάς κατασκευή του Γρεβενιώτη Ν. Μπέλτσιου. Αρχείο Μπ. Ταταρίδη

Πριν προχωρήσουμε καλό θα ήταν να περιγράψουμε τι εννοούμε, όταν λέμε σουγιάς, μπλίκρα, φότσια (σουγιάς στο εξής), τα μέρη από τα οποία αποτελείται και την τυπολογία του παραδοσιακού σουγιά των Γρεβενών με τον οποίο θα ασχοληθούμε στην συγκεκριμένη εργασία. 

Ο σουγιάς λοιπόν είναι το μικρού σχετικά μεγέθους αναδιπλούμενο μαχαίρι που αποτελείται από μία λαβή στην οποία προσαρμόζεται κινητή λάμα, η οποία διπλώνει και εδράζεται εντός της λαβής. 

Ο παραδοσιακός σουγιάς των Γρεβενών έχει λαβή ημικυκλική από κέρατο στην οποία στερεώνεται η λάμα με ένα πριτσίνι μόνο. Η λάμα κοντά στο μέρος στερέωσης με τη λαβή φέρει οπή (τρύπα) από την οποία μέσω κρίκου δενόταν με δερμάτινο ιμάντα, όπως φαίνεται στην εικόνα 3. 

Το σχήμα της λάμας ποικίλει αλλά μπορούμε να την εντάξουμε στις τύπου αρχαίας ελληνικής κοπίδος,(θα μιλήσουμε λεπτομερώς πιο κάτω) εικόνα 4 και 5. Η κοπίς ήταν μία μεγάλη μαχαίρα που χρησιμοποιούνταν και σε πολεμικές συρράξεις.

 Εικόνα 4. Κρεοπώλης(;) με κοπίδα που ετοιμάζεται να τεμαχίσει κομμάτι κρέατος.

Εικόνα 5. Κοπίς

 Μιλήσαμε για το ατσάλι και πως ο σίδηρος μετατρέπεται στο σκληρό αυτό υλικό. Από ατσάλι είναι κατασκευασμένες οι λάμες του σουγιά και μάλιστα μαύρο -ανθρακούχο- σε αντιδιαστολή με τα σύγχρονα ανοξείδωτα. 

Η λαβή του τοπικού παραδοσιακού σουγιά είναι κατασκευασμένη από κέρατο τράγου ή κριαριού. Σίγουρα χρησιμοποιούνταν και ξύλο αλλά λόγω της φύσης του,επειδή  δηλαδή καταστρέφεται γρήγορα,αλλά και του ότι δεν έχει μεγάλη αισθητική αξία, αυτό δεν προτιμήθηκε ιδιαίτερα για την κατασκευή λαβών. 

Το ξύλο χρησιμοποιούνταν για λαβές σε πιο ταπεινά αγροτικά εργαλεία όπως ο σβανάς, εικόνα 6.

Εικόνα 6. Σβανάς μεγάλο σχετικά αναδιπλούμενο μαχαίρι-πριόνι με ξύλινη λαβή.

Πάντα βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις όπως ο σουγιάς της εικόνας 7, ο επονομαζόμενος Κολοκοτρωνέϊκος. 

Πρόκειται για σουγιά όπου για τη στερέωση της λάμας στη λαβή χρησιμοποιείται και μεταλλικός δακτύλιος.

 Σ΄αυτόν βλέπουμε μία όμορφη ολόγλυφη ξύλινη λαβή.

Εικόνα 7. Κολοκοτρωνέϊκος σουγιάς με ξύλινη λαβή. Αρκαδία.

Χρησιμοποιούνταν λοιπόν κυρίως κέρατο για διάφορους λόγους τόσο αισθητικούς όσο και πρακτικούς. 

Το κέρατο είναι ένα όμορφο υλικό που δουλεύεται εύκολα-πρέπει να ζεσταθεί πρώτα. Υπήρχε σε αφθονία τα προηγούμενα χρόνια και χρησιμοποιήθηκε με διάφορους τρόπους από λαϊκούς μαστόρους, όπως στα κουτάλια από κέρατο στην ορεινή Νάξο, εικόνα 8.

Εικόνα 8. Κουτάλι από κέρατο. Ορεινή Νάξος

Τέλος, όπως εξηγεί και ο Κύπριος μαχαιροποιός Γ. Τσιάππας, το κέρατο είναι ελαστικό και συγκρατεί τη λάμα χωρίς να σφίγγει -όπως το ξύλο, όταν βραχεί- ή να χαλαρώνει.  https://www.youtube.com/watch?v=9ttDOzuQW_Y

 Η λάμα λοιπόν των συγκεκριμένων σουγιάδων στερεώνονταν μόνο με ένα πριτσίνι πάνω στη κεράτινη λαβή. Στο παραπάνω βίντεο ο Κύπριος Γ. Τσιάππας αποκαλεί τα σουγιαδάκια γενικά διπλωτά και ειδικότερα τσιακούδια από το Τουρκικό Çakı (μαχαίρι τσέπης). 

   Στην περιοχή μας όμως είναι γνωστά με διάφορες ονομασίες. Αρχικά σουγιάς. Η λέξη δυσκόλεψε αρκετά τους επιστήμονες και υπήρξαν διάφορες θεωρίες για την προέλευση της. 

Σύμφωνα με τον Κ. Παπαχρίστο 2) και τον Κ.Καραποτόσογλου προέρχεται από τη τουρκική λέξη sungu =λόγχη , ξίφος. Sungu> στα τουρκικά προφέρεται σουνγκι>σουγγι >σουγιάς. 

Η λέξη sungu =λόγχη βρίσκεται στην Αλβανική ως sunji= λόγχη και στην Αρωμανική ως suncie το ίδιο 3). 

Η δεύτερη ονομασία είναι φότσια, η οποία πιθανώς προέρχεται από την πόλη  Φότσα (σερβικά κυριλλικά: Фоча,) της Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Η πόλη αυτή  ήταν ένα σημαντικό κέντρο κατασκευής μαχαιριών και λεπίδων επί Τουρκοκρατίας σε σημείο μάλιστα να έχει ξεπεράσει το γειτονικό Σεράγεβο και να ανταγωνίζεται την Κωνσταντινούπολη 4). 

Είναι πιθανόν από την ονομασία της πόλης Φότσια να πήρε το όνομα του το αναδιπλούμενο μαχαίρι, όπως η περγαμηνή (υλικό  γραφής) πήρε το όνομά της από την Πέργαμο. 

Η τρίτη λέξη που χρησιμοποιείται στα Γρεβενά είναι η λέξη μπλίκρα. Πιθανόν η λέξη προέρχεται από το αρωμουνικό πλικάρε και απλικάρε=κλίσις, κάμψις,κίψις,δίπλωμα, ρουμανικό εκ του λατινικού plecare 5). Πλικάρε> π΄λικ΄ρ΄ (εξαιτίας της κώφωσης-αποβολής πρβ σκουλήκι> σκλήκ ) > πλικρ > μπλικρ (ουράνωση του π σε μπ) 6)>η μπλίκρα= αυτή που διπλώνει (είδαμε παραπάνω ότι ο μαχαιροποιός Γ. Τσιάππας ανέφερε τον όρο διπλωτά). 

Τέλος υπάρχει και ο όρος φ’καρομάχαιρο ο οποίος ακόμη ερευνάται αν αναφέρεται στο αναδιπλούμενο μαχαίρι, το οποίο μπαίνει στη λαβή σαν σε θήκη(;) ή στο μαχαίρι με θήκη. Φ΄καρομάχαιρο 7) εκ του φουκαρομαχαιρο> φουκάρι εκ του θηκάρι εκ του θήκη 8). 

Τέλος υπάρχει και η ονομασία τζομπαναρκος (σουγιάς), αυτός δηλαδή που χρησιμοποιείται από τσοπάνους, άλλωστε το κέρατο είναι παραγωγή δικιά τους.

Είδαμε λοιπόν ότι ακόμη και για την ονομασία του αναδιπλούμενου μαχαιριού χρησιμοποιείται μία ποικιλία όρων που είναι δύσκολο να αναζητηθεί η ετυμολογία τους. Ο ημικυκλικός κεράτινος συνήθως σουγιάς χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τσοπάνους και γεωργούς, αφού αυτοί περιπλανώνται σε χωράφια, λόγγους και δάση. Και όμως υπάρχει και μία εκδοχή του που φοριέται επίσημα στην καλή γυναικεία -και όχι μόνο- φορεσιά, ο ασημοσουγιάς. Με αυτόν θα ασχοληθούμε στο δεύτερο μέρος.                                                                                                 

Κλωνάρας Θόδωρος

Ευχαριστώ τον κ. Μπάμπη Ταταρίδη για τις πληροφορίες και την παραχώρηση του σουγιά του για φωτογράφηση.

Βιβλιογραφία-Πηγές:

1.Αρχαία Ελλάδα και ποιότητα. Βαρουφάκη Γ.,εκδ. Αίολος, σελ. 32 κ.ε.

2.Παπαχρίστου Α.Κ.,Νεοελληνικά ετυμολογικά,Βυζαντινά 8(1976) 303

3)https://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_32_2/ekd_peel_32_2_Karapotosogloy.pdf

4) https://fmks.gov.ba/download/zzs/1956/3-1956.pdf

5)Ετυμολογικό Λεξικό της Κουτσοβλαχικής Γλώσσης,Νικολαϊδη Κ.σελ 432.

6) Δεληγιάννη Μαρία,Διπλ. Εργασ. Γλωσσικές επαφές στη περιοχή της Κοζάνης, Φλώρινα 2015, σελ.50 και σελ 59.

7) Λουκόπουλου Δ.,Αποστολή εις Ρουμλούκι και Πιέρια το θέρος του 1935, https://arxeion-politismou.gr/2022/12/roumlouki-mesopolemou.html όπου αναφέρεται ότι: Ο τσουπάνος κρατεί πάνω του και μαχαίρια. Πρώτα το κλειδομάχαιρο· κλειδομάχαιρο εδώ λένε κείνο που στη Ρούμελη ονομάζουν σουγιά και το φκαρομάχαιρο· το ‘χατζάρι που το βάζουν μέσα στο φηκάρι.» (234-235). 

8) https://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%AC%CF%81%CE%B9